Wat is een moreel kompas?

Ik kopieer even wat tekst uit de Volkskrant van 10 mei jl.  ‘Van Rey zei bij het verlaten van de rechtszaal aan het eind van een lange dag dat hij ‘lam geslagen is door alle leugens’. Officier van justitie Anja Janssen begon haar requisitoir met de positieve dingen die ze van wethouder Jos van Rey had gehoord. ‘Hij is een verschrikkelijk harde werker met hart voor de stad. Hij heeft Roermond op de kaart gezet. De goeie dingen die hij heeft gedaan voor de stad staan niet ter discussie. Maar daar zit een wereld achter van machtsbederf, vriendjespolitiek en corruptie.’ Volgens de officier heeft vooral Van Rey het vertrouwen in het openbaar bestuur beschaamd. Hij gaat uit van zijn eigen regels en toont ‘een totaal gebrek aan inzicht in de strafwaardigheid’ van zijn handelen. ‘Onwaardig voor een voormalig wethouder, Tweede en Eerste Kamerlid en huidig gemeenteraadslid en Statenlid.’ 
Volgens het OM was Van Rey niet alleen wethouder, maar diende hij daarnaast ook nog ‘een andere broodheer’: zijn vriend de projectontwikkelaar en medeverdachte Piet van P. Het lijkt erop, aldus Janssen, dat Van Rey en collega wethouder Tilman Schreurs (de derde verdachte), hun moreel kompas zijn kwijtgeraakt over wat kan en niet kan. Niet alleen het democratisch proces is geschaad, maar ook de gemeente Roermond is financieel benadeeld. ‘Miljoenen zijn onnodig in de zakken van Piet van P. gevloeid ten koste van het openbaar belang’, aldus Janssen. Het OM hekelde de vermenging van private en publieke belangen, waarvan een openbaar bestuurder zich verre moet houden. ‘De alternatieve lezing van de verdachten is ongeloofwaardig, onlogisch en onaannemelijk’, aldus de officier.
Is Van Rey een rotte appel die je uit de fruitmand haalt of is Van Rey het symptoom van rot die in de fruitmand zit? Naar welk verschijnsel kijken we? Wie is ‘we’?
Ik wil hier geen rechter spelen. Als de rechter oordeelt dat sprake is van stiekem voortrekken van een vriend in ruil voor steekpenningen, cadeaus en dure reizen, is er een strafbaar feit. En is Van Rey in deze beeldspraak een rotte appel. Als het oordeel van de rechter is dat de rechtstreekse schade het gevolg is van een patroon van langdurige en stelselmatige bevoordeling en dus corruptie, vergroot dat de strafwaardigheid en strafbaarheid van dat feit. Is Van Rey in dat laatste geval dan een nog grotere rotte appel? Hoe reken je een individu af op collectieve zwaarte? Een zwaarte veroorzaakt in een patroon van handelen van velen. “Iedereen doet het”. En: “zolang de muziek speelt dans je mee”.
Als we die werkelijkheid van zo handelen als gegeven aannemen: hoe weten we wat er zich in de hoofden van mensen afspeelt die zo handelen? Hoe kunnen we iets zeggen van de intenties van de mensen die we zien bewegen? Hoe kun je zonder dat soort kennis oordelen over wat mensen doen? Het is een rechtsfilosofische vraag.
We kijken uiteindelijk alleen maar naar een afdruk
Handelingen vormen de neerslag van wat zich in het hoofd van de mens afspeelt. Over wat zich in het hoofd van een mens afspeelt, weten we niets. We verwachten van een mens dat hij zich moreel juist gedraagt, dat hij een moreel kompas heeft. Dat zijn mooie woorden voor een verschijnsel waarvan we niets afweten. Zoiets als het Noorderlicht, toen we er nog niets van begrepen. Wat is dat: moreel kompas? En stel dat we zo’n ding hebben, hoe werkt dat dan? Als we aanvaarden dat iedereen een moreel kompas heeft, dan is er blijkbaar een universeel waardensysteem. Een waardensysteem dat zich vertaalt in een ‘klokje’ dat elk mens in z’n hersenen heeft zitten. Met onverbiddelijk daaraan verbonden dat het een individueel, subjectief ingevuld klokje is. Totdat je die klokken op elkaar leert afstemmen en er collectieve ‘waarden’ uitkomen. Waarden die Van Rey en elke burger behoren te ‘weten’.
Voor een deel is en zal zo’n kompas het resultaat zijn van evolutie: de mens doet, zoals hij evolueert. Maar dat compas zit ook in ‘mij’. Ik ben meer dan mijn lichaam en mijn hersenen, want ik ben ook mijn bewustzijn, mijn gedachten, mijn bedoelingen. Het wordt alsmaar ingewikkelder. Wat vragen we mensen eigenlijk met dat beroep op een eigen moreel kompas, dat beroep op een eigen en tegelijk universeel geweten? Wie is ‘we’?
Nog afgezien van de vraag wat collectieve waarden voor dingen zijn: het minste dat je mag verwachten, is dat duidelijk wordt wat de institutionele normen zijn in dat morele compas en dat een overheid en een rechter in staat zijn om die institutionele normen allereerst op institutioneel niveau zichtbaar te maken en duidelijk te maken wat overschrijdingen van die norm betekenen. Omdat je dan pas rechtvaardig die meetlat op het individu kan toepassen.
Laten we eerlijk zijn: het is niet simpel. Onverbiddelijk opent zich de wereld van de complexiteit. Een wereld waarin niets zeker en alles waarschijnlijk is. Een wereld die draait om het begrip subjectiviteit: hoe subjectiviteit leidt tot gedrag en cultuur binnen sociale contexten. Hoe patronen van verkeerd gedrag zich kunnen ontwikkelen en als schimmel zichtbaar wordt.
Hoe dan ook; als de rechter tot haar oordeelsvorming is gekomen, wat is dan het effect daarvan op de fruitmand? Als Van Rey tot rotte appel wordt veroordeeld, kan hij geen onderdeel meer zijn van de fruitmand. Maar is de schimmel dan weg uit de fruitmand? Omgedraaid: als Van Rey wordt vrijgesproken, komt hij (misschien) als appel zonder rotte plekken terug in de fruitmand. Wil dat zeggen dat je geen schimmel in de fruitmand hebt?
Chris Juta