Public Governance & Compliance: Hoe zie je wat je niet ziet?

Chris Juta
In aanloop naar het RiskCongresPublicValues van aanstaande donderdag 6 april  in Den Haag is dit mijn derde bijdrage over dit onderwerp. De nieuwe ‘common sense’ is onmiskenbaar: besturen gaat om wat je niet ziet. Het zijn niet meer ‘de feiten’ en ‘dat wat je ziet’ alleen die onze werkelijkheid bepalen. Het zijn ook onze intenties: dat wat je niet ziet. Dat wat we niet zien genereert de echte – fundamenteel onzekere –risico’s van vandaag. De risico’s waar we als mensen allemaal last van hebben: dat je baan, je inkomen, je toekomst, je pensioen en zelfs je gevoel van veiligheid in iets dat je als ‘thuis’ bestempelt, niet meer zeker is.

Ouderen klampen zich vast aan hun opgebouwde zekerheden die ineens niet meer zeker zijn. Jongeren zonder zekerheden op een niet meer goed functionerende arbeidsmarkt  zijn steeds minder aangesloten op wat we ‘de samenleving’ noemen en worden steeds meer onderdeel van zwermgedrag in de virtual reality die zich niets aantrekt van hoe we het nu georganiseerd hebben. Radicalisering en extremisme zijn de onderhuidse bewegingen die ermee samengaan: overal, in alle lagen van de bevolking, als een onzichtbare schimmel die de fundamenten aantast van ‘onze samenleving’.
Zien we onzekere risico’s?
Al die bewegingen ‘zien’ we niet. We hebben geen flauw idee hoe deze onzichtbare bewegingen hun erupties in de zichtbare wereld krijgen en of ze voor of tegen ons werken: op straat, aan het loket, in de klas, op het werk. De echte onzekere risico’s zijn dus echt hele andere risico’s dan die je vanuit de financieel-economische wereld tegemoet komen: macro staan alle indices wereldwijd op groei. Het gaat toch weer fantastisch?
Niet dus. Want die indices beschrijven de richting van de ontwikkeling van de voorzienbare risico’s, niet de onzekere risico’s. Alle macro-economen en beursanalisten hanteren daarmee – begrijpelijk en legitiem wellicht – hun eigen waarnemingshorizon. Ze extrapoleren en interpoleren dat het een lieve lust is. Alles gebaseerd op wat we ‘zien’ (en hebben gezien) e wat de gevolgen zijn. Je kunt het al die experts niets eens kwalijk nemen: wat moeten ze anders dan werken met de feiten? Wat we niet zien zit achter die waarnemingshorizon. Achter die waarnemingshorizon liggen geen feiten maar intenties die de onzekere risico’s bepalen.
We zien die onzekere risico’s dus niet, tot we dat soort verschillen en bewegingen in beeld krijgen, natuurlijk. Nu zijn overtuigingen van experts over een afbrokkelende (sociale) cohesie misschien wel heel goed onderbouwd met feiten. Maar ‘weten’ doen we niks, want ‘zien’ doen we niks. Omdat we deze gedragsrealiteit als totaliteit niet in beeld hebben. In ons hoofd het eigen stukje daarvan, maar er is niemand en zeker niet de mensen samen die het geheel ziet. Er is dus veel aan de hand en deze snel veranderende realiteit staat op de stoep van onze leefwereld: het komt allemaal steeds dichterbij. De agent op straat wordt ermee geconfronteerd. De leraar voor de klas ook. De verplegers ook, de winkeliers ook, de Belastingdienst ook.
‘Lean’ is alleen succesvol als er ook ‘lead’ is
En ja: ook bestuurders worden met die nieuwe chaotische realiteit geconfronteerd. In hun eigen bestuurlijke wereld schreeuwt Governance & Compliance, waaronder risicomanagement, om vernieuwing. Het is immers de taak en verantwoordelijkheid van Governance – ik denk in het bijzonder nu aan de nieuwe Governance code – om voor die sociale cohesie zorg te dragen. Zonder sociale cohesie wordt continuïteit een wankel begrip. Als sociale cohesie afbrokkelt, kun je niet door blijven gaan met op oude leest gebaseerde denkmodellen. Nu zeggen we met een vreemd soort teleurstelling, dat met ‘lean’-denken een hoge prijs gepaard gaat. We gaan begrijpen hoe juist deze klassieke benaderingen het systeem steeds fragieler maken. ‘Lean’ is alleen succesvol als er ook ‘lead’ is: leiderschap dat ervoor zorgt dat sociaal kapitaal de hefboom blijft naar economisch kapitaal, dat ervoor zorgt dat er kennissystemen zijn die dat zichtbaar maken, dat ervoor zorgt dat er mensen zijn die samen het goede voor ogen hebben.
Is het niet griezelig dat we op dit ogenblik letterlijk niets weten van wat mensen beweegt en tot hun daden aanzet? Dat we daardoor altijd achter de feiten aanlopen? Ofwel: Je zult complexiteit moeten omarmen én je weg daarin vinden. Dat vraagt nieuwe denkmodellen, nieuwe inzichten, nieuwe meetsystemen. Zodat je grip krijgt op die zich zo razendsnel ontwikkelende realiteit. Zodat je sturing kunt geven in wie en wat je wilt zijn in die nieuwe realiteit. We zullen ons moeten realiseren dat burgerschap en werknemerschap maar ook Governance en Compliance om nieuwe vaardigheden vragen.
De figuur boven bij dit artikel laat een product van dat nieuwe denken en meten zien. Zichtbaar wordt hoe ‘alles’ met ‘alles’ samenhangt. In die complexe ruimte maken mensen in hun sociale systemen hun keuzes. Een manier om dat soort keuzes te representeren, laat de getekende ruit zien. De ruit verbindt vier waarden voor vier fundamenteel te onderscheiden risico-factoren. Elk sociaal (deel)systeem maakt hier haar keuzen en elk sociaal systeem heeft dus z’n eigen ‘duimafdruk’, z’n eigen ‘ruit’. Je kijkt dus echt naar nieuwe plaatjes: het zijn sociale duimafdrukken.
Waarden, normen en benchmarks
Nu kan je gaan nadenken als bestuur over waarden en normen en benchmarks. Voor verschillende marktsegmenten verschillende bestuurlijke codes wellicht. Of verschillende codes voor Raden van Commissarissen en Raden van besturen. Of voor advocaten en rechters. Laat me tot slot de stap naar strategie en leiderschap maken:
* Mensen kunnen nu zelf zien welk gedrag tot welke consequenties leidt.
* Leiderschap in deze nieuwe wereld gaat om het orkestreren van wat er gebeurt, ten behoeve van waaraan het systeem z’n waarde toevoegt en ten gunste van hen die deze waarde produceren. Een volzin om aan te geven dat leiderschap niets met leiding geven of macht te maken heeft en altijd de collectiviteit als vertrekpunt heeft.
* Succesvolle leiders laten zich gestructureerd en periodiek informeren – met nieuwe smartdata – over de intenties van klanten en werknemers, want de klassieke statistieken over feiten van gisteren worden steeds minder een voorspelling voor morgen.
De auteur, Chris Juta is partner van YX-Compnay en tevens blogger op het Risk & Compliance Platform Europe.