Vanuit de EU is deze zomer het landenhoofdstuk over de situatie op het gebied van de rechtsstaat in Nederland bekendgemaakt. Het betreft de mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Europese Raad, het economisch en sociaal comité en het comité van de regio ‘s. Het verslag over de rechtsstaat 2023 gaat per land in op de situatie van de rechtsstaat in de Europese Unie. Volgens het rapport wordt het Nederlandse justitiële stelsel wordt nog steeds gekenmerkt door een zeer groot vertrouwen in de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht en diverse hervormingen om die onafhankelijkheid nog verder te versterken zijn gevorderd. Er zijn hervormingen in voorbereiding om de veiligheid van kroongetuigen in strafzaken en van hun familieleden en adviseurs te verbeteren. Rechters en openbare aanklagers hebben hun bezorgdheid geuit over personeelstekorten en moeilijke werkomstandigheden als gevolg van een hoge werkdruk. De mate van digitalisering werd verbeterd, met name door de invoering van meer digitale oplossingen voor gerechtelijke procedures. De efficiëntie van het justitiële stelsel blijft hoog en achterstanden in de behandeling van strafzaken werden verder teruggebracht.
Nederland wordt door deskundigen en leidinggevenden in het bedrijfsleven als een van de minst corrupte landen ter wereld gezien. De regering is begonnen met raadplegingen voor een versterkt anticorruptiebeleid. Het bestrijden van infiltratie van overheidsinstellingen door corruptie blijft een strategische prioriteit voor de autoriteiten als onderdeel van hun programma voor de bestrijding van georganiseerde ondermijnende criminaliteit. Onderzoek en vervolging van corruptiezaken worden efficiënt afgehandeld. Er zijn nog enkele belemmeringen in de behandeling van buitenlandse omkopingszaken. De wet inzake het screenen van politieagenten en door de politie ingehuurde externe adviseurs tijdens hun loopbaan, nieuwe integriteitsregels voor lokale overheden zijn van kracht geworden, en hiernaast nam de regering een algemeen integriteitsbeleid aan voor publieke functies. Er werd een nieuwe gedragscode aangenomen voor bewindspersonen. De herziening van de regels inzake draaideuren ging verder naarmate het wetgevingswerk vorderde, hoewel het vertrouwen op het mechanisme voor een individuele verantwoordelijkheid en de niet-bindende adviezen de efficiëntie ervan zou kunnen beperken. Er werd een nieuw beleid aangekondigd inzake de transparantie rondom het lobbyen bij ministers en staatssecretarissen, hoewel er geen transparantieregister verbonden is aan dit beleid. De wetgeving inzake de financiering van politieke partijen werd herzien en bijkomende herzieningen inzake transparantie zijn in voorbereiding.
Het Nederlandse Commissariaat voor de Media werkt onafhankelijk voort en beschikt hiervoor over adequate middelen. De eerder vastgestelde uitdagingen met betrekking tot de transparantie van media-eigendom zijn nog steeds actueel. De onafhankelijkheid van het bestuur en de financiering van de publieke media is gewaarborgd en er is een nieuw adviescollege ingesteld om pluraliteit te waarborgen. Er is nog altijd kritiek op de toepassing van de nieuwe wetgeving die als doel heeft toegang tot informatie te verbeteren. Bedreigingen en fysiek geweld tegen journalisten blijven actueel, ondanks de aanhoudende inspanningen van de overheid om dit fenomeen tegen te gaan.
Elk van de drie staatsmachten blijft betrokken bij het aanpakken van mogelijke structurele problemen naar aanleiding van de kinderopvangtoeslagaffaire. Het College voor de Rechten van de Mens (NIHR) is een actieve rol blijven spelen. Het maatschappelijk middenveld heeft nog steeds alle ruimte, al werden er enkele tekortkomingen gemeld door belanghebbenden met betrekking tot beperkingen van het recht op demonstratie.
Aanbevelingen
In het algemeen heeft Nederland met betrekking tot de aanbevelingen in het verslag over de rechtsstaat 2022:
• Enige vooruitgang geboekt bij het verder verbeteren van de digitalisering van het rechtsstelsel, met name wat betreft de publicatie van rechterlijke beslissingen en digitale oplossingen voor gerechtelijke procedures.
• Enige vooruitgang geboekt bij de voltooiing van de herziening van de regels inzake draaideurconstructies waarbij voormalige ministers en staatssecretarissen betrokken zijn, met inbegrip van een afkoelingsperiode van twee jaar en beperkingen op betaalde activiteiten.
• Aanzienlijke vooruitgang geboekt bij de aanneming van een gedragscode voor ministers en staatssecretarissen, met inbegrip van regels inzake geschenken, secundaire activiteiten en lobbyactiviteiten, alsmede doeltreffende monitoring en sancties.
• Enige vooruitgang geboekt bij de voortzetting van de inspanningen om te zorgen voor een alomvattende follow-up van de kinderopvangtoeslagaffaire om de mogelijke structurele problemen aan te pakken, waarbij alle relevante overheidsinstanties worden betrokken.
Op basis hiervan en rekening houdend met andere ontwikkelingen die zich in de referentieperiode hebben voorgedaan, wordt Nederland aanbevolen om:
• De inspanningen voort te zetten om het niveau van digitalisering van het rechtsstelsel te verbeteren, met name wat betreft de publicatie van rechterlijke beslissingen.
• De herziening van de regels inzake draaideurpraktijken waarbij voormalige ministers en staatssecretarissen betrokken zijn, met inbegrip van een afkoelingsperiode van twee jaar en beperkingen op betaalde activiteiten, af te ronden.
• Strengere transparantieregels vast te stellen voor lobbyactiviteiten voor leden van de regering en het parlement.
• Door te gaan met de uitgebreide follow-up van de kinderopvangtoeslagaffaire, waarbij alle relevante overheidsinstanties worden betrokken, mede voortbouwend op het werk van de Staatscommissie Rechtsstaat.
