Culturen en systemen zijn weerbarstig, zo schreef Laura van Geest in haar periodieke column afgelopen zaterdag voor Het Financieele Dagblad. Een ‘rotte appel’ verwijderen is niet de oplossing. Echte verandering vraagt om onthaasting en reflectie, een grotere stem voor de praktijk en een sterkere positie van de zwakke spelers. Of het nu de Haagse bestuurscultuur, de omgangsvormen in omroepland of de publieke dienstverlening is: alles moet anders, verontwaardiging alom. Toch vlot het nog niet erg, met die verandering. Ook daar kun je verontwaardigd over zijn. Productiever is misschien na te denken over waarom de metamorfose op zich laat wachten. Staren we ons blind op de verkeerde oplossingen? Het debat over de nieuwe bestuurscultuur leek gericht op de rotte appelhypothese. De achterkamertjespolitiek zou het product zijn van individuen en plucheplakkers. Als zij nu eens zouden wieberen…De extreme make-over van het Haagse politieke toneel – met een premier die afscheid neemt en een formatie die wordt gedomineerd door nieuwe partijen – is dan een mooi natuurlijk experiment.
Helaas zien we veel bekende patronen terugkeren, met een formatie in slakkentempo en, hoe ironisch, de herontdekking van het concept radiostilte. Oppervlakkig gezien een forse verandering, maar geen echte metamorfose. Uiteindelijk doen individuen er maar beperkt toe. Een alternatieve reactie is om nog eens goed op papier zetten wat we gewenst vinden, want klaarblijkelijk is dat niet helder. Een mooi enquêterapport, moties in de Kamer, ferme uitspraken. Maar leven die nieuwe opvattingen echt? Worden ze ook consequent toegepast? Onder druk van de Tweede Kamer hield het kabinet-Rutte III de eer aan zichzelf en trad af voor de toeslagenaffaire. Maar een half jaar later verdween, dankzij diezelfde Kamer, een hardheidsclausule voor de uitvoering uit de Wet arbeid vreemdelingen. Hoezo maatwerk?
Papier is geduldig
De recente casus van examenfraude bij accountants zit ook in dit kwadrant. De regels rond permanente educatie zijn helder, de last voor compliance is best fors (voor sommige PE-punten moeten accountants aan het begin en het einde tekenen voor aanwezigheid). Maar als de regels niet worden doorleefd, worden de grenzen digitaal verkend. Papier is geduldig, blijkt maar weer. Zelfs met het verwijderen van een rotte appel en de introductie van nieuw beleid is succes niet verzekerd, als de werkomgeving en cultuur dat niet ondersteunen. Zo bezien heeft Hilversum nog wel een weg te gaan. Niet alleen vanwege de bagatelliserende reacties op de laatste onthullingen (’tone at the top’), maar ook door het werkklimaat als zodanig.
Verzet tegen ongewenste omgangsvormen is nu eenmaal lastig, zolang mensen in grote mate van afhankelijkheid werken. Dat geldt voor de slachtoffers zelf, maar ook voor omstanders. Hoe dapper kun je zijn, levend van flexcontract naar flexcontract?
Toch lukt het soms wel de bestuurscultuur en -praktijk te veranderen. De schok van de bijna-ramp in 1995 met zijn ontruiming van de Betuwe leidde tot een haakse afslag in het drogevoetenbeleid. Minder focus op dijkverhoging, meer ruimte voor het water, verankerd en geborgd met het programma ‘Ruimte voor de Rivier’, een Deltacommissaris en een eigen Deltafonds. En na de economische crisis in de jaren 80 ontpopten politici zich over de volle breedte van het politieke spectrum tot deugdelijke schatkistbewakers. Er was een nieuw normaal in economenland. Het heilige vuur lijkt nu wat verdampt, maar de EMU-regels zijn een verzekering tegen al te veel verval.
Papegaaiencircuit
Het rapport ‘Blind voor mens en recht’ biedt kansen. Minder focus op de rotte appel, meer aandacht voor de fruitmand. Met aandacht voor het hele systeem, van wetgeving, uitvoering en rechtspraak tot, heel verfrissend, journalisten en de Kamerleden zelf. Fraai aangeduid als het ‘papegaaiencircuit’, waarin fictie het te vaak van de feiten wint. Met de erkenning dat overal fouten zijn gemaakt en daarmee (vooralsnog) meer gericht op leren dan op pek en veren. En met een concrete lijst suggesties. De schok van het leed verschuift de norm, de meer praktische ingrepen bieden een zekere borging dat het voornemen straks niet verbleekt. Nu maar zien of deze toon ook wordt volgehouden.
‘Barbertje moet hangen’ is een verleidelijke strategie. Het is concreet, tastbaar en ook makkelijk te realiseren. Het biedt alleen zelden een echte oplossing. Uitwassen ontstaan niet in een vacuüm. Politieke nieuwshypes baren overreacties in beleid. Scherpe concurrentie vergroot de tolerantie voor ongepast gedrag van grote talenten. Machtsverhoudingen maken tegenspraak uitdagend, zo niet kansloos. Een cultuur of een systeem is weerbarstig. Verandering vraagt om onthaasting en reflectie, om een grotere stem voor de praktijk en een sterkere juridische positie van de zwakke spelers. Maar wie het grotere geheel negeert, kan zich opmaken voor de volgende teleurstelling.
Bron: AFM
