Netwerkcorruptie op Europese schaal (deel 2)

Michel Klompmaker

In deel 1 van deze serie over netwerkcorruptie op Europese schaal beloofden we u wat meer achtergrondinformatie aan te leveren over het verschijnsel netwerkcorruptie. We gingen te rade bij Mr. Dr. Willeke Slingerland (zie foto), Lector Weerbare Democratie bij Saxion. Zij promoveerde op het onderwerp netwerkcorruptie. Willeke Slingerland beschrijft wat netwerkcorruptie eigenlijk inhoudt. Mensen moet elkaar goed kennen en sluiten daarbij anderen uit. Ze zijn zeer loyaal, solidair en zijn wars van kritiek. Dat kan op lokaal niveau, bijvoorbeeld binnen een gemeente, op nationaal niveau, maar ook op internationaal niveau. In principe staat netwerkcorruptie haaks op de beginselen van de democratie, zoals openheid, transparantie, eerlijkheid en toegankelijkheid. Vandaar het woord corrupt. De netwerken ontstaan onbewust en organisch, over lange tijd, waarin ze steeds sterker worden. Slingerland constateert dat netwerkcorruptie subtieler is dan vriendjespolitiek en niet enkel beperkt is tot adagium ‘voor wat hoort wat’.

Willeke Slingerland onderzocht voor haar proefschrift onder andere de omkoperij bij de FIFA in 2015, die leidde tot de arrestaties en veroordelingen van de heren Sepp Blatter en Michel Platini. Zij onderzocht, dichter bij huis, ook de corruptiezaak rond de voormalige senator en wethouder voor de VVD in Roermond Jos van Rey. Slingerland: “Bij de FIFA kwam alles bij elkaar,  netwerkcorruptie en corrupte netwerken. Alles greep op elkaar in en versterkte elkaar. Er werden doelbewust afspraken gemaakt om een WK onderhands te verkopen en de belangen te verdelen. De FIFA-corruptie ging verder en vergiftigde ook andere, soms goedbedoelende, netwerken. Contacten werden gelegd met staatshoofden, regeringsleiders, mediabedrijven en multinationals. Je zag niet direct dat er belangen werden verkocht, maar er werden wel allianties gesmeed, met andere woorden een criminele organisatie die zich verbond met de politiek en de commercie.”

De essentie van netwerkcorruptie

Het gaat echt niet om een dienst en de daarbij behorende wederdienst. Er is een constante en structurele wisselwerking tussen het netwerk en het individu. Een praktisch voorbeeld uit de praktijk op gemeentelijke niveau: Behoor je tot het netwerk, dan wordt je als eerste geïnformeerd als er een grote aanbesteding aankomt bij de gemeente. Een ander voorbeeld uit de dagdagelijkse praktijk is de baantjescarrousel. Ik doe nu een goed woordje voor jou, opdat jij die baan krijgt. Dat schept weer een verplichting aan het netwerk. Men omringt zich met mensen die men sympathiek vindt, van de eigen soort, die bevestigen wat jij denkt en vindt. Dus van enige tegenspraak is geen sprake. Bestuurders, politici, zakenmensen en ambtenaren kennen elkaar goed, ze zitten in het corrupte netwerk. In sommige gevallen hebben ze op lokaal niveau meerdere petten op. Zo kan de wethouder ook penningmeester zijn van een plaatselijke vereniging. Dat kan best nuttig zijn als er bij een collega wethouder iets op het gebied van subsidies geregeld moet worden. Het gevaar van netwerkcorruptie is dat er oneigenlijke situaties ontstaan, in de zin ervan verzekerd te zijn dat men gedekt wordt door het netwerk. Dit geldt in versterkte mate als er ook rechters en / of  raadsheren bij betrokken zijn. Dan wordt het nog gevaarlijker. Zo ontstaat een netwerk dat zich sluit en dat zich gemakkelijk ten koste van derden kan verweren! We mogen daarbij zeker niet vergeten dat bestuurders in Nederland over discretionaire bevoegdheden beschikken, met andere woorden ze hebben behoorlijk wat beslissingsruimte en kunnen daarom naar eigen inzicht beslissen.

Hoe strafbaar is netwerkcorruptie eigenlijk?

Willeke Slingerland: “Het is moeilijk om over het mogelijk strafbaar zijn van netwerkcorruptie iets te zeggen. Het is namelijk gedrag van een groep, terwijl het in de rechtspraak in de regel gaat om individuele gevallen. Het nadeel in dit verband voor justitie is dat dit soort netwerken organisch ontstaan, met andere woorden er staan geen afspraken op papier. Wat wel opvalt is dat ons land al daarop aangesproken wordt door de Verenigde Naties en de Raad van Europa. Ons land kent geen bepaling die dit soort netwerken juist aanpakt. Daarom worden wij al jaren op de vingers getikt door de hierboven genoemde internationale instanties. Nederland wil bij internationale anti-corruptieverdragen altijd een voorbehoud maken: ‘handel in invloed’, de juridische term voor netwerken en lobbyen, mag niet strafbaar gesteld worden. Met als argument dat lobbyen mag en daar horen nou eenmaal informele processen bij. Dat heeft een functie. Dat is zeker waar, het polderen levert veel op, maar draagt op zich tegelijkertijd een reëel gevaar in zich.”

Slingerland ziet het gevaar ontstaan van te weinig controlemechanismen. De lokale pers is vaak niet sterk genoeg en afhankelijk van lokale ondernemers met hun advertenties. Komt bij dat er steeds meer grote maatschappelijke opgaven bij de lokale overheid terechtkomen. De gemeenten wordt steeds belangrijker binnen ons openbaar bestuur. Er is dus meer geld en meer macht. In theorie dichter bij de burger, die zo zijn invloed kan uitoefenen en kan controleren via de raadsvergaderingen in zijn / haar gemeente. Enerzijds goed, aldus Slingerland, maar anderzijds ziet zij dat er minder geld is voor lokale ombudsmannen en / of klachtencommissies.

Volgens Slingerland weten ze in de USA wel raad met netwerkcorruptie, in tegenstelling tot Nederland. Veertien FIFA-kopstukken werden immers in mei 2015 vervolgd op grond van de Rico Act uit 1970, op basis waarvan de overheid niet het individueel strafbaar handelen hoeft te bewijzen, maar moet aantonen dat de deelnemers aan het collectief criminele doelen nastreefden.

Slingerland vervolgt met : “Kijk, netwerkcorruptie kun je best tegengaan, maar het begint bij de bewustwording. Natuurlijk zijn er allemaal regeltjes ingesteld, zoals op het gebied van neveninkomsten en geschenken. Op papier netjes geregeld, maar men kan heel integer op een bepaald moment een fles wijn weigeren, maar ondertussen midden in zo’n netwerk zitten. Ik pleit er dan ook voor om het netwerkbewustzijn te vergroten. Ik geef jonge ambtenaren trainingen waarin ze hun netwerken heel simpel moeten tekenen. Dat geeft al een hoop inzicht. Als ze een tijdje aan het werk zijn moeten ze dat nogmaals doen. Zodoende maak je inzichtelijk wat er is veranderd en wat hun nieuwe netwerk is. Daarnaast zou ik verder willen pleiten voor een betere bescherming van klokkenluiders.”

Als afsluiter noemt ze de Toeslagenaffaire bij de Belastingdienst. Eén van de treurigste voorbeelden van netwerkcorruptie ooit, aldus Slingerland.

Mr. Dr. Willeke Slingerland promoveerde met het proefschrift getiteld “Netwerkcorruptie, wanneer sociaal kapitaal corrupt wordt.”