Digitalisering en democratie

Jack Kruf
Welke invloed heeft digitalisering op onze democratie? Het Leer- en Expertisepunt Open Overheid* interviewde in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties 5 experts over deze vraag. De video werd vertoond tijdens de 19 juni 2018 discussiebijeenkomst over democratie en digitalisering. De video onderstreept de complexiteit van dit grensvlak en de relatieve nieuwheid van het vraagstuk, maar brengt bovenal de grote diversiteit aan inzichten, aspecten en scenario’s in beeld. De wijdsheid aan inzichten is groot, maar de kern ervan wijst telkens in dezelfde richting: de zoektocht naar antwoorden is ingezet. Het ingezette onderzoek – hierna nader uiteengezet – kan een verbindende werking hebben en een kristallisatiepunt gaan vormen voor nadere dialoog. Dat is meer dan goed.

De hierboven genoemde bijeenkomst is onderdeel van het onderzoek naar kansen en risico’s van digitalisering voor onze democratie, uitgevoerd door de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB), dit in opdracht van minister Ollongren. Uit de adviesaanvraag van het ministerie aan de Raad citeren wij de hoofdvraag:
“Welke kansen en bedreigingen biedt de toenemende digitalisering voor een goed functionerende, moderne democratie en wat is een wenselijk handelingsperspectief voor het openbaar bestuur dat hieruit volgt?”
En de deelvragen:
* Wat zijn de kansen en bedreigingen van digitalisering voor onze democratie en haar publieke waarden?
* Wat zijn de belangrijkste maatschappelijke en technologische prikkels van deze kansen en bedreigingen?
* In hoeverre zijn deze kansen en bedreigingen op basis van publiek debat urgent te noemen?
* Welke rollen spelen de verschillende maatschappelijke actoren (marktpartijen, overheid, onderwijs, wetenschap en maatschappelijke organisaties) hierbij?
* Welke veranderingen in rollen, met een accent op het handelingsperspectief van het openbaar bestuur, tekenen zich hierin af en welke veranderingen lijken, gegeven de aangegeven urgentie, wenselijk?
Een zeer waardevol onderzoek, zo lijkt het. De gedegen en brede aanpak is veelbelovend. PRIMO constateert evenwel, dat het begrip ‘publiek risico’ niet expliciet is geduid casu quo wordt uitgevraagd in het onderzoek. De feitelijke risico’s voor het publieke domein (burger, samenleving en natuur), die ontstaan door een niet goed functionerende democratie, dan wel een door een sterke zijwaartse wind van digitalisering beïnvloede democratie, vallen zo op het eerste oog niet in het onderzoeksdomein.
Falen van nationale en regionale governance
Terwijl het World Economic Forum toch in haar Global Risks Report 2018 wederom het falen van nationale en regionale governance noemt als medeoorzaak van de sterke toename aan publieke risico’s en het als een risico op zichzelf duidt. Dat is nogal wat. Sterker zij roept op dat het tijd wordt voor een nieuw sociaal contract. Daarin wordt democratie als effectief sturingsmechanisme op complexe vraagstukken op onderdelen bekritiseerd en worden voorstellen voor ontwikkeling gedaan. Wellicht kan digitalisering juist tot versterking gaan dienen van de democratie, uiteraard mits goed aangewend en toegepast. Kan dit worden meegenomen in het onderzoek?
Als PRIMO wachten wij de resultaten van het onderzoek met belangstelling af – de planning van oplevering is eind 2018 – en hopen op een helderde set van goed geanalyseerde dwarsverbanden tussen digitalisering en democratie, die kunnen worden verbonden zijn met de actuele staat van de samenleving en de voorliggende inhoudelijke vraagstukken, maar ook met de nodige (bij)stuurkracht (lees: good public governance) die daarvoor nodig is. Hoe en waar kan digitalisering het democratische proces van publieke sturing dienen?
Het ligt in de lijn der verwachtingen dat de resultaten van het onderzoek handvatten voor besturing op dit grensvlak zullen bieden voor niet alleen volksvertegenwoordigers, bestuurders en managers van publieke organisaties, maar ook voor betrokken burgers, bedrijven, groeperingen en tal van maatschappelijke organisaties. Met de hoop dat de systeemwereld enerzijds en de leefwereld anderzijds weer wat dicht bij elkaar kunnen en mogen komen. Democratie is immers niet gebaat bij een scheiding van deze twee werelden. Kan digitalisering dienen bij het bouwen van bruggen?
De vertaalbaarheid van de onderzoeksresultaten naar de praktijk van alle dag én de eenvoudige verankering ervan in een meer effectieve besturing van onze wijken, dorpen, steden en regio’s, dát zou mooi zijn. Zeker wel. Dit kan helpen bij het meer holistisch en integraal denken over, het benaderen van en vooral het adequaat handelen inzake publieke thema’s en vraagstukken, daarmee bijdragend aan de bevordering van het systeemdenken in het openbaar bestuur.
* Het Leer- en Expertisepunt Open Overheid is onderdeel van ICTU, en werkt in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, voor de directie Democratie en Burgerschap en de directie Informatiesamenleving en Overheid.
De auteur van dit artikel, Jack Kruf, is directeur van PRIMO Nederland.